Công tác sưu tầm tài liệu lưu trữ quý, hiếm trong và ngoài tỉnh, bổ sung vào phông lưu trữ tỉnh Bình Định

Khái quát về tình hình và đặc điểm văn hóa của tỉnh Bình Định

          Bình Định là vùng đất trung tâm của miền trung Việt Nam với gần 5 thế kỷ giữ vai trò trung tâm của nhà nước Chămpa, mặc dù có nhiều bước thăng trầm, chiến tranh xảy ra liên miên, nhưng văn hóa Chămpa ở đây vẫn phát triển đến khi Nhà nước Chămpa mất vai trò lịch sử. Dấu tích dòng chảy văn hóa, dòng chảy kinh tế, dòng chảy xã hội ở nhiều địa phương trong tỉnh qua các thời kỳ lịch sử còn lưu giữ những tài liệu  quý, hiếm là các văn bản tài liệu phản ảnh nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, phong tục, tập quán, tôn giáo tín ngưỡng, lễ hội miền biển…

Do vậy, có thể khẳng định rằng về văn hóa: Bình Định là mảnh đất có bề dày lịch sử với nền văn hoá Sa Huỳnh, từng là cố đô của Vương quốc Chăm pa mà Di sản còn lưu giữ là Thành Đồ Bàn (huyện An Nhơn) và các tháp Chàm với nghệ thuật kiến trúc độc đáo ở huyện Tây Sơn, An Nhơn, thành phố Quy Nhơn, Tuy Phước. Bình Định cũng là nơi xuất phát phong trào nông dân khởi nghĩa vào thế kỷ XVIII với tên tuổi của người anh hùng áo vải cờ đào Quang Trung-Nguyễn Huệ; là quê hương của các danh nhân như: Trần Quang Diệu, Bùi Thị Xuân, Võ Văn Dũng, Mai Xuân Thưởng, Tăng Bạt Hổ, Đào Tấn, Hàn Mặc Tử, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Yến Lan...

Bình Định còn nổi tiếng bởi truyền thống thượng võ và có nền văn hóa đa dạng, phong phú các loại hình nghệ thuật như: Bài Chòi, hát Bội (hát Bộ, Tuồng), nhạc võ Tây Sơn, hò Bá Chạo của cư dân vùng biển, cùng với các lễ hội Đống Đa, lễ hội Cầu Ngư, lễ hội các dân tộc miền núi…là nơi hội tụ, xây dựng và phát triển của các triều đại chúa Nguyễn, vua Nguyễn, của các dòng họ có công khai hoang, khai khẩn vùng đất Bình Định.

Với ý thức giá trị tài liệu lưu trữ nói chung và tài liệu có xuất xứ cá nhân, gia đình, dòng họ của tỉnh Bình Định nói riêng, hiện đang còn bảo quản một khối lượng tài liệu tương đối còn rải rác ở các cơ quan, tổ chức và cá nhân. Đó là những tài liệu được hình thành trong quá trình sống và hoạt động sáng tác của cá nhân, gia đình, dòng họ như tài liệu tiểu sử, bản thảo các tác phẩm, giấy tờ công vụ, công trình sáng tác và nghiên cứu khoa học… Đây là nguồn tài liệu quý, hiếm giúp xã hội để nghiên cứu về chân dung và cuộc đời của các cá nhân  gia đình, dòng họ sau này. 

Công tác sưu tầm, thu thập, bổ sung, bảo quản tài liệu quý, hiếm trong và ngoài tỉnh

Vai trò của Chi cục Văn thư – Lưu trữ tham mưu xây dựng và trình  các cơ quan có thẩm quyền ban hành các văn bản về tài liệu lưu trữ quý, hiếm trong và ngoài tỉnh

Văn bản của UBND tỉnh ban hành        

Công văn số 1299/UBND-LT ngày 02/5/2008 về việc sưu tầm, thu thập tài liệu quý, hiếm của các cá nhân, gia đình, dòng họ tiêu biểu qua các thời kỳ lịch sử;

Công văn số 2981/UBND-LT ngày 09/9/2008 về việc khảo sát nguồn tài liệu quý, hiếm hiện đang bảo quản tại các cơ quan, đơn vị;

          Công văn số 2068/UBND-LT ngày 22/6/2010 về việc sao chụp tài liệu quý, hiếm qua các thời kỳ lịch sử;

Công văn số 1273/UBND-NC ngày 04/5/2011 về việc đồng ý chủ trương thực hiện sưu tầm, thu thập và thống kê, lập danh mục tài liệu quý, hiếm của tỉnh qua các thời kỳ lịch sử còn phân tán nhiều nơi trong và ngoài tỉnh;

Quyết định số 1694/QĐ-CTUBND ngày 27/7/2011 về việc cấp kinh phí sao, chụp tài liệu quý, hiếm tại 09 cơ quan và 03 dòng họ trên địa bàn tỉnh;

Công văn số 1259/UBND-NC ngày 20/4/2012 gửi Chủ tịch UBND tỉnh Thừa Thiên Huế về việc xin sao chụp và chứng thực tài liệu quý, hiếm của Bình Định đang lưu giữ tại tỉnh Thừa Thiên Huế;

Quyết định số 470/QĐ-UBND ngày 17/8/2012 Ban hành định mức chi bồi dưỡng cho cá nhân, gia đình, dòng họ hiến tặng tài liệu quý, hiếm cho lưu trữ lịch sử tỉnh.

Văn bản của Sở Nội vụ ban hành

 Công văn số 781/SNV ngày 24/5/2010 về việc sao chụp tài liệu quý, hiếm qua các thời kỳ lịch sử;

Công văn số 1884/SNV-TTLT ngày 22/11/2010 về việc thẩm định giá, sao, chụp, bồi dưỡng hoặc khen thưởng hiến tặng tài liệu quý, hiếm;

Công văn số 1885/PA-SNV ngày 22/11/2010 về Phương án giá, sao, chụp, bồi dưỡng hoặc khen thưởng các cá nhân, gia đình, dòng họ đã có công trong việc giữ gìn, hiến tặng những tư liệu, tài liệu quý, hiếm của tỉnh qua các thời kỳ lịch sử;

Công văn số 2049/SNV-TTLT ngày 20/12/2010 về việc thẩm định phương án giá sao, chụp, bồi dưỡng hoặc khen thưởng hiến tặng tài liệu quý, hiếm;

Tờ trình số 629/TTr-SNV ngày 13/4/2011 về việc xin chủ trương điều tra, thống kê, lập Danh mục và thu thập tài liệu quý, hiếm của tỉnh Bình Định qua các thời kỳ lịch sử còn phân tán nhiều nơi trong và ngoài tỉnh;

Công văn số 700/SNV-TTLT ngày 22/4/2011 về việc đề nghị thẩm định Dự toán chi phí sao, chụp tài liệu quý, hiếm tại 09 cơ quan và 03 cá nhân, gia đình, dòng họ;

Công văn số 1477/SNV-CCVTLT ngày 05/8/2011 Sở Nội vụ xếp lịch làm việc về tài liệu quý, hiếm tại 03 cơ quan và 09 cá nhân, gia đình, dòng họ tiêu biểu qua các thời kỳ lịch sử của tỉnh;

Công văn số 1589/SNV-VP ngày 25/8/2011 về đồng ý chủ trương khảo sát, bổ sung nguồn tài liệu quý, hiếm của tỉnh Bình Định hiện đang lưu trữ tại tỉnh Thừa Thiên Huế;

Công văn số 1715/SNV-VTLT ngày 19/9/2011 về việc khảo sát, thống kê, lập danh mục tài liệu quý, hiếm qua các thời kỳ lịch sử của Bình Định;

Công văn số 1759/SNV-CCVTLT ngày 28/9/2011 về việc tổ chức Đoàn công tác khảo sát, thống kê, lập danh mục tài liệu quý, hiếm của tỉnh;

Tờ trình số 410/TTr-SNV ngày 06/8/2012 về việc xin ban hành Quyết định mức chi bồi dưỡng khen thưởng các tổ chức và cá nhân, gia đình, dòng họ hiến tặng tài liệu quý, hiếm qua các thời kỳ lịch sử của tỉnh Bình Định.

Các văn bản nêu trên là cơ sở pháp lý quan trọng chỉ đạo các cơ quan, tổ chức trong phạm vi trách nhiệm của mình thực hiện nghiêm túc việc thu thập, bổ sung tài liệu lưu trữ có ý nghĩa địa phương, nhất là tài liệu quý, hiếm, góp phần thúc đẩy cho việc sưu tầm tài liệu quý, hiếm ở trong và ngoài tỉnh.

Kế hoạch triển khai thực hiện công tác sưu tầm tài liệu quý, hiếm

          Để triển khai thực hiện các văn bản trên, Sở Nội vụ chỉ đạo Trung tâm Lưu trữ (trước đây) nay là Chi cục Văn thư – Lưu trữ xây dựng kế hoạch làm việc tại 03 cơ quan và 09 cá nhân, gia đình, dòng họ tiêu biểu qua các thời kỳ lịch sử của tỉnh (UBND huyện Tây Sơn, huyện Tuy Phước, huyện An Nhơn, huyện Phù Cát, huyện Phù Mỹ) và trực tiếp làm việc với các gia đình, dòng họ tiêu biểu qua các thời kỳ lịch sử như: Dòng họ Quách, họ Đinh, họ Lê, họ Bùi, họ Hồ, họ Nguyễn, tiêu biểu họ Đào (ở huyện Tây sơn); họ Đặng (ở huyện An Nhơn); gia đình ông Đào Tụng Phi (ở huyện Tuy Phước), nhà thơ Yến Lan (ở huyện An Nhơn), họ Châu (ở huyện Phù Cát), họ Trương (ở huyện Phù Mỹ)...  nhằm thống kê nắm chắc tình hình số lượng, khối lượng và lập Danh mục lựa chọn những tài liệu quý, hiếm đang bảo quản tại các cơ quan, tổ chức và các cá nhân, gia đình, dòng họ còn lưu giữ tài liệu quý, hiếm; đồng thời tuyên truyền, vận động, thuyết phục giao nộp, hiến tặng hoặc ký gửi tài liệu quý, hiếm đưa vào lưu trữ lịch sử tỉnh bảo quản, giữ gìn và phát huy giá trị tài liệu theo quy định.

Qua khảo sát các cơ quan, tổ chức và cá nhân Chi cục Văn thư – Lưu trữ đã thu thập được một số tài liệu như sau:

Tài liệu bản gốc là các sắc phong, sắc phong Thần, gia phả, văn bản đất đai, hồ sơ lý lịch, các di tích của các danh nhân lịch sử như: Võ Xán, Võ Văn Dũng, Bùi Thị Xuân, Mai Xuân Thưởng; các tháp Chăm, tài liệu địa chí…của tỉnh Bình Định; một số tài liệu quý, hiếm được sao, chụp trực tiếp từ văn bản gốc lưu tại Bảo tàng Quang Trung và các dòng họ có niên đại từ đời Cảnh Hưng, Cảnh Thịnh, đời Lê, thời Tây Sơn và các triều đại nhà Nguyễn, nhiều văn bản khế ước mua, bán đất đai có niên đại từ đời Lê, Tây Sơn; nhiều văn bản sắc chỉ phong chức, tước cho quan lại triều Nguyễn…

 Gia phả họ Hồ; gia phả họ Đào (từ đời thứ I đến đời thứ 13) tại Gò Bồi, huyện Tuy Phước; gia phả họ Đặng; sơ lược lịch sử Bùi tộc thống nhất; gia phả họ Bùi tộc (từ đời thứ I đến đời thứ 13); phổ lục Quách tộc (Quách Tịnh Nương Đường 1695 – 1995), Phổ lục Quách Trọng Đường (1695 – 2000); Kỷ yếu Tịnh Nương Đường (1695 - 2000); Đào Tấn mộng mai ngâm thảo (bằng chữ Hán Nôm); gia phả nguồn gốc dòng họ Đinh hay truyện Hồi ký về ông Đinh Chảng ở huyện An Nhơn; gia phả dòng họ Nguyễn (chữ Hán – Nôm) Phương Danh và Cẩm Văn – Nhơn Hưng – An Nhơn); gia phả dòng họ Trịnh (Trịnh Hữu Huệ 1842 – 1891); gia phả Lê tộc – Luật Chánh – Phước Hiệp; tài liệu chữ Hán – Nôm về nhận phẩm Bá hộ của dòng họ Trịnh (Trịnh Hữu Huệ 1842 – 1891); tộc phả họ Châu; gia phả Vũ Đình Huấn…

Một số tài liệu sao chụp từ bản gốc được lưu giữ tại Bảo tàng Quang Trung, Bảo tàng Bình Định, Trung tâm Văn hóa huyện An Nhơn, Bảo tàng huyện Phù Cát như: Tài liệu của các dòng họ có niên đại đời Cảnh Hưng, Cảnh Thịnh đời Lê, thời Tây Sơn và các Triều đại nhà Nguyễn, nhiều văn bản khế ước mua bán ruộng đất có niên đại từ đời Lê, Tây Sơn, sắc phong của cụ Đào – Thành Thái năm thứ 14, sắc phong tướng Nguyễn Đăng Lâm và nhiều tài liệu khác từ năm 1930 đến 1975. Nói chung, các sắc phong, gia phả này là đồ gia bảo của ông, cha họ tộc không thể tặng cho, ký gửi, bán tùy tiện cho bất cứ một cơ quan, tổ chức nào. Tuy nhiên, bên cạnh đó cũng có một số gia tộc đã hiến, tặng tài liệu, hiện vật quý của gia đình, dòng họ cho các bảo tàng, thư viện, cơ quan lưu trữ có chức năng để gìn giữ, bảo quản và phát huy giá trị tốt hơn.

Về một tư liệu võ cổ truyền quý, hiếm. Trong đó có tất cả 15 bài thảo viết bằng chữ Hán và 1 bài diễn ca viết bằng chữ Nôm. Nội dung của cuốn sách võ gồm đủ cả lời thiệu của các môn quyền, thương, côn, đao, kiếm… Đây là 1 tư liệu võ cổ truyền Bình Định cực kỳ quý hiếm. Nhà nghiên cứu Lộc Xuyên Đặng Quý Địch gọi tư liệu võ cổ truyền này là "Võ Kinh" và cho rằng đây là một tư liệu võ cực kỳ quý giá. Hiện tại, nhà nghiên cứu Đặng Quý Địch đã cơ bản hoàn thành việc phiên dịch tài liệu "Võ Kinh".

Năm 2012, UBND tỉnh Bình Định đã có các văn bản trao đổi, hợp tác với tỉnh Thừa Thiên Huế xin khảo sát, thống kê, lập danh mục, sao chụp, chứng thực 5.552 trang văn bản tương đương 01 mét giá tài liệu có giá trị của tỉnh qua các thời kỳ lịch sử trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng…

Như vậy, tài liệu quý, hiếm của các gia đình, dòng họ trên địa bàn tỉnh Bình Định nói riêng và cả nước nói chung đang đặt trước sự thách thức lớn về sự tồn vong bởi thời gian, ý thức trách nhiệm của con người. Nguy cơ lớn nhất là do thiên nhiên khắc nghiệt với sự tác động liên tục của các điều kiện tự nhiên, mối mọt, lũ lụt sẽ làm cho các loại tài liệu này đang tiềm ẩn nhiều nguy cơ hư hỏng, mất mát. Đây là vấn đề mang tính cấp thiết để Chi cục Văn thư – Lưu trữ nỗ lực, cố gắng tổ chức thực hiện đạt hiệu quả về việc sưu tầm, thu thập nguồn tài liệu quý, hiếm có giá trị lịch sử đặc biệt quan trọng để góp phần vào sự nghiệp bảo vệ và phát huy giá trị tài liệu lưu trữ nói chung và giữ gìn những di sản của tỉnh Bình Định.

Tuy nhiên, về khách quan nhìn nhận qua các đợt sưu tầm, thu thập, bổ sung, tài liệu quý, hiếm trong và ngoài tỉnh của Bình Định từ năm 2008 đến nay cũng còn có những bất cập, khó khăn vì những quy định của nhà nước về việc quản lý tài liệu quý, hiếm chưa mang tính hệ thống và tổng thể; ngành nào, cấp nào, các đơn vị nghiên cứu khoa học và cá nhân nào cũng được thực hiện sưu tầm, thu thập tài liệu quý, hiếm; chưa có sự phối hợp chặt chẽ, chia sẻ thông tin, tư liệu, dẫn đến chồng chéo chức năng, nhiệm vụ với nhau giữa cơ quan lưu trữ, Bảo tàng và Thư viện. Hiện nay, có một số tài liệu quý, hiếm là “tài sản” riêng của các cơ quan, đơn vị và cá nhân đang lưu giữ để sử dụng nghiên cứu cho các đề tài, các công trình của mình. Đặc biệt qua các thời kỳ lịch sử thăng trầm của đất nước cũng có một số tài liệu quý, hiếm của tỉnh Bình Định được lưu giữ ở các Trung tâm Lưu trữ Quốc gia, các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương.

          Qua khảo sát, hầu hết số tài liệu đang được lưu giữ trong dân và các cơ quan tổ chức đều chưa được áp dụng chế độ bảo quản khoa học lưu trữ mà hoàn toàn bảo quản trong điều kiện khí hậu tự nhiên, khắc nghiệt. Những nhân chứng lịch sử, tuổi ngày càng cao, điều đó đồng nghĩa với tình trạng ngày càng mất đi cơ hội làm rõ những sự kiện lịch sử quan trọng của địa phương.

          Đối với cán bộ sưu tầm, thu thập tài liệu quý, hiếm của địa phương đòi hỏi sự nghiêm túc về tổng hợp thông tin, phân tích, đối chiếu các nguồn sử liệu khác để có được những đánh giá chính xác về khoa học tài liệu lưu trữ quý, hiếm và đòi hỏi cán bộ sưu tầm, thu thập tài liệu quý, hiếm phải là người có tâm huyết, có trình độ nhất định, tạo niềm tin, sự nhiệt tình hợp tác từ phía chủ tài liệu khi hiến tặng tài liệu cho lưu trữ lịch sử tỉnh và luôn trau dồi kiến thức để thực hiện sưu tầm tài liệu quý, hiếm theo Điều 26 của Luật Lưu trữ: Về quản lý tài liệu lưu trữ quý, hiếm./.